تاب آوری اجتماعی چیست؟
social resilience یا تاب آوری اجتماعی را میتوان ظرفیت تبدیل و تحول، تطبیق و سازگاری و توان مقابله با تنش و بحرانهای اجتماعی نامید.
در ابتدا واژه «تاب آوری» در روانشناسی فردی مطرح شد و به معنای توانایی انسان در مقابله با فشارها، مشکلات و بازگشت به تعادل روانی پس از سختیها بود. اما در دهههای اخیر، این مفهوم از سطح فردی فراتر رفت و به سطح گروهها، سازمانها و جوامع گسترش یافت. تاب آوری اجتماعی در واقع به ظرفیت یک جامعه برای مقابله با بحرانها، حفظ عملکردهای اساسی خود، سازگاری با شرایط جدید و بهبود وضعیت پس از بحران اشاره دارد.
تاب آوری اجتماعی چیست؟ تعریف و ماهیت تاب آوری اجتماعی چیست ؟
تاب آوری اجتماعی یعنی جامعه بتواند در برابر شوکها و فشارهای ناگهانی دوام بیاورد، عملکردهای اصلی خود مانند خدمات عمومی، نظم اجتماعی و همبستگی مردمی را حفظ کند، با شرایط تازه سازگار شود و در نهایت با یادگیری از بحران، رشد کند. این مفهوم پویا و چندوجهی است و تنها به بازگشت به حالت قبل محدود نمیشود، بلکه هدف آن دستیابی به وضعیت بهتر و پایدارتر است.
مؤلفههای تاب آوری اجتماعی چیست ؟
برای درک بهتر تاب آوری اجتماعی، باید به اجزای سازنده و مؤلفههای آن توجه کرد. یکی از اصلیترین مؤلفهها سرمایه اجتماعی است. سرمایه اجتماعی به روابط میان افراد، میزان اعتماد، همبستگی و شبکههای حمایتی در جامعه اشاره دارد. هرچه اعتماد متقابل و همکاری بین مردم بیشتر باشد، جامعه در شرایط بحرانی بهتر میتواند خود را بازسازی کند. مشارکت مردم نیز نقش حیاتی دارد؛ زمانی که شهروندان در تصمیمگیریها سهیم باشند و دولتها پاسخگو باشند، احساس تعلق و مسئولیتپذیری افزایش مییابد و تصمیمات بهتری اتخاذ میشود.
تاب آوری اجتماعی چیست؟
توان تطبیقی و یادگیری از دیگر عناصر مهم تاب آوری اجتماعی است.
جامعهای تاب آور است که بتواند از تجربیات گذشته درس بگیرد، اشتباهات خود را اصلاح کند و روشهای جدیدی برای مقابله با مشکلات پیدا کند. منابع و زیرساختهای پایدار نیز در این زمینه اهمیت زیادی دارند، زیرا جامعهای که از زیرساختهای مقاوم و منابع کافی برخوردار باشد، در زمان بحران آسیب کمتری میبیند و سریعتر به وضعیت عادی بازمیگردد.
عدالت اجتماعی نیز پایهای برای تاب آوری اجتماعی به شمار میآید. زمانی که همه افراد جامعه، به ویژه گروههای آسیبپذیر، از فرصتهای برابر برای مشارکت و بهرهمندی از منابع برخوردار باشند، احساس امنیت و همکاری افزایش مییابد. همبستگی اجتماعی و انسجام درونی، عنصر دیگری است که در شرایط دشوار، مردم را به همکاری و حمایت متقابل تشویق میکند.
اهمیت تاب آوری اجتماعی
تاب آوری اجتماعی فقط مربوط به واکنش پس از بحران نیست، بلکه شامل آمادگی قبل از آن هم میشود. پیشگیری، آموزش، برنامهریزی و داشتن طرحهای آماده در زمان بحران، از جمله عواملی هستند که تاب آوری جامعه را افزایش میدهند. نهادها و سازمانها نیز باید انعطافپذیر باشند تا بتوانند به موقع تصمیمگیری کنند و خود را با شرایط جدید تطبیق دهند.
اهمیت تاب آوری اجتماعی در این است که باعث کاهش آسیبپذیری جوامع در برابر بحرانها میشود. جامعهای که تاب آور است، خسارات کمتری متحمل میشود و سریعتر بازسازی میگردد. همچنین، تاب آوری اجتماعی موجب افزایش پایداری بلندمدت، رشد اعتماد اجتماعی، بهبود مدیریت منابع و کاهش هزینههای بازسازی میشود. چنین جامعهای میتواند در برابر بحرانهای آینده نیز آمادهتر باشد و از چالشها به عنوان فرصت استفاده کند.
راههای تقویت تاب آوری اجتماعی
برای تقویت تاب آوری اجتماعی، باید رویکردی جامع و مشارکتی در پیش گرفت. در گام نخست، سرمایه اجتماعی و روابط انسانی باید تقویت شوند. ایجاد انجمنها و گروههای محلی، ترویج اعتماد و همکاری، افزایش شفافیت و پاسخگویی، همگی باعث میشوند مردم در کنار هم احساس قدرت و اتحاد بیشتری کنند. مشارکت دادن مردم در تصمیمگیریهای محلی نیز نقش مهمی در افزایش حس تعلق و مسئولیتپذیری دارد.
آموزش و آگاهیبخشی نیز از ارکان اصلی تاب آوری هستند. وقتی مردم بدانند در هنگام بحران چگونه رفتار کنند و چه اقداماتی انجام دهند، میزان خسارتها به شکل چشمگیری کاهش پیدا میکند. آموزش درباره مدیریت بحران، اقدامات امدادی، مراقبتهای بهداشتی و مهارتهای همکاری اجتماعی، سطح آمادگی جامعه را بالا میبرد.
زیرساختهای مقاوم و منابع پایدار، بخش دیگری از تقویت تاب آوری اجتماعیاند. دولتها و نهادهای محلی باید به بهبود زیرساختها، حفظ منابع طبیعی و ایجاد شبکههای ارتباطی قوی توجه کنند. همچنین، لازم است برای مقابله با بحرانها برنامههای پیشگیرانه و طرحهای سناریویی تدوین شود تا هنگام بروز حوادث، واکنشها سریع و هماهنگ باشند.
تاب آوری اجتماعی بدون نهادهای منعطف و کارآمد ممکن نیست. سازمانها باید توانایی سازگاری با تغییرات، تصمیمگیری سریع و هماهنگی مؤثر را داشته باشند. تمرکززدایی و افزایش قدرت تصمیمگیری در سطوح محلی باعث میشود واکنشها به موقع و مؤثرتر باشد. در کنار آن، باید میان نهادهای محلی، منطقهای و ملی هماهنگی کامل برقرار شود تا در زمان بحرانها از دوبارهکاری و اتلاف منابع جلوگیری شود.
تاب آوری اجتماعی چیست؟ چالشها و نمونههای واقعی
ارزیابی و یادگیری مداوم نیز از دیگر گامهای مهم در مسیر تاب آوری اجتماعی است. جامعه باید بتواند تاب آوری خود را اندازهگیری کند، نقاط ضعف و قوت را بشناسد و بر اساس نتایج، برنامههای جدیدی تدوین کند. شفافیت در ارائه نتایج و مشارکت دادن مردم در فرآیند ارزیابی، اعتماد و همکاری را افزایش میدهد. گروههای آسیبپذیر مانند سالمندان، کودکان، زنان و افراد دارای تواناییهای خاص باید در مرکز توجه قرار گیرند. حمایت از این گروهها نه تنها از نظر انسانی اهمیت دارد، بلکه موجب میشود کل جامعه در برابر بحرانها مقاومتر شود. توانمندسازی، آموزش و مشارکت دادن این گروهها در تصمیمگیریهای اجتماعی از گامهای اساسی در این مسیر است.
البته تقویت تاب آوری اجتماعی با چالشهایی نیز همراه است. نابرابریهای اقتصادی، ضعف نهادهای محلی، کمبود اعتماد عمومی، مقاومت در برابر تغییر، کمبود منابع مالی و نبود نظام ارزیابی منسجم از جمله موانعی هستند که در مسیر تحقق تاب آوری وجود دارند. حل این مشکلات نیازمند سیاستگذاری هوشمندانه، همکاری میان دولت و جامعه مدنی و سرمایهگذاری بلندمدت است.
در سالهای اخیر، نمونههای زیادی از تاب آوری اجتماعی در کشورهای مختلف مشاهده شده است. جوامعی که پس از بلایای طبیعی با تکیه بر مشارکت مردمی و همکاری محلی بازسازی شدهاند، نمونههای موفقی از تاب آوری هستند. حتی در دوران همهگیری کرونا، محلهها و گروههایی که شبکههای اجتماعی قویتری داشتند و از حس همبستگی بیشتری برخوردار بودند، بهتر توانستند با بحران مقابله کنند.
جمعبندی و نتیجهگیری
تاب آوری اجتماعی چیست؟
تاب آوری اجتماعی با مفاهیم دیگری مانند تاب آوری فردی، سازگاری، پایداری و عدالت اجتماعی ارتباط نزدیکی دارد. تاب آوری فردی به توانایی هر فرد برای کنار آمدن با سختیها اشاره دارد، در حالی که تاب آوری اجتماعی بر قدرت جمعی جامعه تأکید میکند. سازگاری به معنای تطبیق با شرایط جدید است، اما تاب آوری شامل بازسازی و تحول نیز میشود. پایداری اجتماعی نیز زمانی تحقق مییابد که تاب آوری به عنوان پایهای برای تداوم و رشد جامعه در نظر گرفته شود.
به طور کلی، تاب آوری اجتماعی یعنی قدرت یک جامعه برای مقاومت، سازگاری و بازسازی در برابر بحرانها. این قدرت از دل همبستگی، مشارکت، آموزش، عدالت و نهادهای منعطف زاده میشود. جامعهای که بتواند در برابر مشکلات بایستد، از تجربهها بیاموزد و خود را تطبیق دهد، جامعهای پویا، یادگیرنده و پایدار است. تاب آوری اجتماعی نه یک ویژگی ثابت، بلکه فرآیندی زنده و پویاست که هر روز باید پرورش یابد. آموزش مداوم، همبستگی، مشارکت مردمی و سیاستگذاری هوشمندانه میتواند به ساختن جامعهای منسجم، امن و امیدوار کمک کند. آینده از آنِ جوامعی است که میآموزند چگونه از بحرانها عبور کنند و در مسیر رشد و شکوفایی، از چالشها پلی برای پیشرفت بسازند.
تاب آوری اجتماعی چیست؟
social resilience یا تاب آوری اجتماعی را میتوان ظرفیت تبدیل و تحول، تطبیق و سازگاری و توان مقابله با تنش و بحرانهای اجتماعی نامید.
تاب آوری اجتماعی از ظرفیت و توانایی خاصی در افراد و گروهها، خانواده و جوامع صحبت میکند که عمدتا یادگیری و سازگاری در تغییرات تحمیل شده، و همچنین قدرت تطبیق با شرایط و متقضیات را در بر خواهد داشت؛
این به ساده ترین معنا برخورداری از آغازی همیشگی است. احیای مهربانی، توسعه سازگاری، قدرت مبتنی بر انعطاف، سرمایه و سازندگی اجتماعی را تقویت میکند وهمزمان موجب و دستاورد تاب آوری است.
زمانی که جامعه ای با نیازهای تازه، خطرات و یا تهدیدات مواجه میشود دچار درهم شکستگی و بحران خواهد شد.از این رو بسیاری از متون بازگشت سریع به شرایط قبل از بحران را تاب آوری نامیده اند.
و براین اساس مطالعات تاب آوری ماموریت اصلی خود را برگشت پذیری در سریع ترین زمان ممکن، و با حداقل آشفتگی و حفظ شایستگی میداند.
توسعه تاب آوری باعث میشود که امداد و حمایت های اجتماعی به هنگام و هماهنگ، فراگیر و جامع درحد بهینه اعمال گردد.
نکته جالب توجه این است که تاب آوری قبل، در حین و بعد از وقوع بحرانهای اجتماعی موضوعیت دارد. بنابراین طرح مساله ای به نام تقدم و تاخر تاب آوری و بحران جایز نیست، چراکه تاب آوری در برگشت پذیری، مداخلات و پیشگیری کارساز است
تاب آوری در بحرانهای اجتماعی نقش عمده ای ایفا میکند و شناخته شده ترین عاملی که با تاب آوری اجتماعی رابطه معکوس دارد آسیب پذیری اجتماعی است، لذا در هر سامانه ی اجتماعی برای مواجه شدن با تغییرات و تهدیدات بایستی تمهیداتی لحاظ گردد که بتواند به نحو بهینه مواجهه و مقابله کند.روانشناسی تاب آوری به هرحال ناظر بر فرآیندهای روانی اجتماعی است که میتواند شامل تعامل کودک باخانواده، همسالان، محیط های آموزشی و سایر بزرگسالان خارج از خانه باشد.
بنابراین ترکیب تاب آوری با روشهای بالینی، آموزشی، مددکاری و مشاوره بسترساز و حامی رشد و بالندگی انسان خواهد بود و توسعه تاب آوری است که به پروتکل های درمانی، مداخلاتی وانواع روشهای توانمندسازی اعنبار می بخشد.
مشارکت های مدنی و حمایت های اجتماعی نیز در همه حال بر تاب آوری فردی و سلامت اجتماعی تاثیرات عمیق میگذارند، چرا که باور افراد (به ویژه آسیب دیدگان، مددجویان و توان خواهان) نسبت به خود در حمایت های اجتماعی پرورده میشود. حمایت های اجتماعی میتواند با تقویت جریان رشد و کاهش اثر صدمات، تاثیر انتخاب های نادرست، اتفاقات تلخ و بلایای طبیعی را کاهش دهد و از این طریق به توسعه تاب آوری اجتماعی کمک کند.
چه بسیار از اختلالات رفتاری روانی، آسیب ها و گرفتاری های اجتماعی که از طریق ارتباطات حمایتی و راه حل های مشارکتی بهبود می یابند. توانمندسازی بر مبنای اندک توانایی به جا مانده از سانحه نیز از دیگر شگفتی های تاب آوری بر اساس حمایتهای اجتماعی است، که البته حداقل دو ویژگی دیگر شامل ویژگی های فردی و عوامل خانوادگی را نیز بایستی در آن لحاظ کرد
